Η αποστολή ενός πανεπιστημιακού τμήματος είναι να προσφέρει στην κοινωνία μορφωμένους και καταρτισμένους αποφοίτους στο ειδικό επιστημονικό πεδίο που θεραπεύει. Ως αποτέλεσμα των ειδικών γνώσεων και δεξιοτήτων τους, αυτοί οι απόφοιτοι θα εργασθούν στους ανάλογους παραγωγικούς τομείς σε κατά τεκμήριο θέσεις ευθύνης και θα έχουν εν δυνάμει προικισθεί και με ικανότητες έρευνας και βελτίωσης των προϊόντων. Ως προϊόντα νοούνται είτε τα υλικά είτε τα διανοητικά παράγωγα όπως επί παραδείγματι αυτά που προκύπτουν από μηχανικούς, βιολόγους, γεωπόνους, γεωλόγους κ.ά. ή από δικηγόρους, φιλόλογους, αρχαιολόγους, κ.ά.
Τα πανεπιστήμια δεν είναι ξεκομμένα από την κοινωνία και δεν λειτουργούν ως αυτοσκοπός αλλά αντίθετα ως εκπληρωτές των προσδοκιών και αναγκών που επιβάλλουν την ικανοποίησή τους οι πολιτιστικές και παραγωγικές συνιστώσες της εκάστοτε ιστορικής φάσης των κοινωνιών.
Η οικονομία καθορίζει το δυναμισμό ενός κράτους και επειδή τα οικονομικά μεγέθη αποτελούν πρωτίστως αποτέλεσμα της υλικής παραγωγής (γεωργικής, κατασκευαστικής και βιομηχανικής), η οικονομία βασίζεται σε αυτά ως σκελετό στήριξης και δευτερευόντως στις υπηρεσίες παντός τύπου, από τις φιλοσοφικές, φιλολογικές, νομικές, κτλ, έως τις ιατρικές και χρηματοοικονομικές (για να αναφέρω κάποιες ενδεικτικά), που όμως σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να εκληφθεί ότι υποτιμώνται ως θεωρητικές έναντι των θετικών. Απλώς, από μόνες τους, οι θεωρητικές επιστήμες δεν παράγουν άμεσα πλούτο όπως σαφώς και πρωτογενώς το κάνουν οι πρακτικές-θετικές. Συνεπώς κατά την αφαιρετικά νοητική σύλληψη της δημιουργικής παραγωγής, ο υλικός μετασχηματισμός αποτελεί τη βάση εκκίνησης της οικονομίας.
Στην παρούσα ανάλυση θα περιοριστώ μόνο στις θετικές επιστήμες, αυτές δηλαδή που διά εργαλείων είτε μετασχηματίζουν την ύλη, είτε προσφέρουν υπηρεσίες, της κατασκευής των εργαλείων συμπεριλαμβανομένων. Η ανάλυση επιπλέον θα περιοριστεί στην εργασιακή πρακτική και προοπτική των πτυχιούχων από σχολές αυτών των ειδικοτήτων, προκειμένου η παραγωγική δυνατότητα να διατηρείται και εξελίσσεται σε υψηλό επίπεδο. Ακόμα πιο εξειδικευμένα, αποκλείονται της παρούσας ανάλυσης οι προϋποθέσεις ύπαρξης και εκπαίδευσης του αναγκαίου σε αριθμό και ικανότητες εργατικού και τεχνικού δυναμικού μια και η θεώρηση αυτού του θέματος απαιτεί από μόνη της εξέταση σε βάθος του κοινωνικο-πολιτικού πλέγματος.
Τι συμβαίνει λοιπόν σήμερα στα πανεπιστήμιά μας ως προς την κατάρτιση των νέων επιστημόνων; Ανταποκρίνεται η παραγωγή πτυχιούχων, λόγου χάριν, μηχανικών, αρχιτεκτόνων, ηλεκτρονικών, χημικών, βιολόγων, γεωλόγων, κλπ, στις υπάρχουσες ανάγκες της οικονομίας; Και αν ναι, ή ακόμα και αν αποφοιτούν περισσότεροι απ’ ότι απαιτείται, είναι καταρτισμένοι στο υψηλό επιστημονικό επίπεδο που αντικειμενικά αναμένεται από τα πανεπιστήμια;
Η απάντηση στα παραπάνω ερωτήματα είναι δυστυχώς αρνητική. Και είναι αρνητική εξαιτίας χρόνιων στρεβλώσεων που σταδιακά με τα χρόνια εισέδυσαν στα πανεπιστήμια ως δήθεν βελτιώσεις και εξορθολογισμοί αλλά στην πραγματικότητα τα έκαναν να χάσουν το σφρίγος, την ενεργητικότητα και τελικά την επαφή με την πραγματικότητα. Ετσι λοιπόν σήμερα η αθρόα εισδοχή στα πανεπιστήμια όλων σχεδόν των ελληνοπαίδων, ανεξαρτήτως ουσιαστικά του μορφωτικού τους επιπέδου, σε τμήματα που συχνότατα δεν επιθυμούν, μαζί με την κακώς εννοούμενη και εφαρμοζόμενη επιείκεια στη βαθμολογία, δημιουργεί πληθωρισμό ανεπάρκειας ουσιαστικών γνώσεων των αποφοίτων. Καθώς μάλιστα ουδεμία σχέση έχει ο αριθμός των αποφοίτων της εκάστοτε ειδικότητας με την πραγματική παραγωγική ανάγκη της χώρας, η προκύπτουσα ανεργία ή υποαπασχόλησή τους ακυρώνει εν τοις πράγμασι την αξία του πτυχίου τους.
Ακόμα όμως και αν αισιόδοξα πιστέψουμε ότι κάποτε θα συγχρονιστούν οι ανάγκες τις οικονομίας με τον απαιτούμενο αριθμό αποφοίτων ανά ειδικότητα, θα παραμένει προς επίλυση το πρόβλημα της επαρκούς κατάρτισης των φοιτητών.
Όπως προαναφέρθηκε η σπουδή στις θετικές ειδικότητες αφορά τον μετασχηματισμό της ύλης. Μέταλλα, υγρά, χημικά, ηλεκτρικά, όλα βάσει των νόμων της φύσης και της εξελισσόμενης θεωρίας μετασχηματίζονται σε προϊόντα του πολιτισμού μας. Συνεπώς η γνώση των τεχνικών και του χειρισμού των μηχανών είναι το κύριο, το πρωτεύον και το ζητούμενο που με το θεωρητικό του υπόστρωμα θα δημιουργήσει επιστήμονες έτοιμους να προσφέρουν στην παραγωγή.
Το εργαστηριακό μέρος της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης είναι το σπουδαιότερο και πολυτιμότερο στις θετικές επιστήμες (τα μαθηματικά είναι ιδιαίτερη περίπτωση και δεν αφορά την παρούσα ανάλυση) και σε αυτό πρέπει να στραφούν οι επενδύσεις στα πανεπιστήμια. Οι ώρες του προγράμματος σπουδών που αφορούν εργαστηριακή εκπαίδευση πρέπει να αποτελούν τον κύριο όγκο αυτού. Τα εργαστήρια δεν είναι μια απλή εκμάθηση δεξιοτήτων (που είναι βέβαια και αυτό) αλλά μια εφαρμογή της θεωρίας στον πραγματικό κόσμο. Το θεωρητικό μέρος της διδασκαλίας σήμερα, στην εποχή της ηλεκτρονικής διαδικτύωσης, δεν μοιάζει σχεδόν καθόλου με αυτό που είχαμε συνηθίσει να ονομάζουμε «από έδρας διδασκαλία». Οι φοιτητές έχοντας στη διάθεσή τους εκτός από συγγράμματα και μια αστείρευτη πηγή γνώσεων (παλιών και σύγχρονων, γραπτών και παραστατικών) από τις αναρίθμητες πηγές του διαδικτύου, μπορούν να μελετούν μόνοι τους, είτε στον προσωπικό τους χώρο, είτε στις βιβλιοθήκες. Κάποτε πρέπει να γίνει πλήρως κατανοητό από όλους ότι μόνο η μελέτη, η εντατική μελέτη παράγει επιστήμονες. Σε ένα τέτοιο σύγχρονο περιβάλλον ανάληψης ευθύνης διαβάσματος, η θεωρητική διδασκαλία των καθηγητών μπορεί να απελευθερωθεί από το χρονοβόρο ωράριο της ομιλούσης «αυθεντίας» και να χρησιμοποιηθεί για εντατική εργαστηριακή διδασκαλία. Οι φοιτητές γνωρίζοντας την ύλη που θα πρέπει να εμπεδώσουν με την ατομική τους μελέτη, θα προσέρχονται στις εξετάσεις για να εξεταστούν επ’ αυτής. Η διά ζώσης επαφή με τον καθηγητή δεν θα χαθεί φυσικά αλλά θα περιορισθεί σε κομβικές ολιγάριθμες διαλέξεις επεξήγησης δύσκολων σημείων και παροχή συμβουλών οργάνωσης της μελέτης.
Η εργαστηριακή εκπαίδευση λοιπόν θα «σηκώσει» το βάρος στη φοιτητική πορεία. Όμως αυτό για να έχει ουσιαστικά αποτελέσματα προϋποθέτει σύγχρονο και πλούσιο εξοπλισμό εργαστηρίων με πρόβλεψη ανανέωσης κατά διαστήματα. Γίνεται σαφές εκ τούτου ότι τα εργαστήρια θα απορροφήσουν πολύ μεγάλο κομμάτι του πανεπιστημιακού προϋπολογισμού και ως εξ’ αυτού αναγκαστικά θα υποχρεώσουν το εκπαιδευτικό προσωπικό να εμπλακεί ψυχή τε και σώματι, σταθερά και ανελλιπώς σε αυτά. Είναι καιρός τα εργαστήρια να πάψουν να θεωρούνται ως μια συνήθης διεκπεραίωση του προγράμματος σπουδών και να γίνουν ο ακρογωνιαίος λίθος, ο καταλύτης, το «σώμα» της πανεπιστημιακής φοίτησης. Οι καθηγητές συνεπικουρούμενοι από το τεχνικό προσωπικό να ξαναμπούν στη μάχη της εκπαίδευσης και να πάψουν να είναι γραφειοκράτες κυνηγοί προγραμμάτων. Η χρηματοδότηση ερευνητικών προγραμμάτων δεν θα πάψει βέβαια να υφίσταται και ούτε τα μάστερ και τα διδακτορικά θα υποβαθμιστούν αλλά, πως να το κάνουμε, η σημερινή κατάσταση των μεταπτυχιακών αποφοίτων που παράγονται μαζικά χωρίς στην ουσία να κατέχουν ακόμα και τα βασικά της επιστήμης τους πρέπει ριζικά να αλλάξει.
Τα πανεπιστήμια (και ειδικά της θετικής κατεύθυνσης) δεν έχουν ως σκοπό να μορφώσουν γενικά ή να πλάσουν χαρακτήρες. Αυτό είναι αποστολή της στοιχειώδους και της μέσης εκπαίδευσης το οποίο έχει πλήρως παραμορφωθεί από την επικρατούσα τάση να θεωρείται η βασική εκπαίδευση ως απλό προπονητήριο (αν και όσο το κάνει καλά) για την εισαγωγή στα ΑΕΙ. Στα πανεπιστήμια πρέπει να εισάγονται μόνο όσοι μπορούν να ανταποκριθούν στις δυσκολίες που πρέπει να ξεπεράσουν για να αποφοιτήσουν. Να αποφοιτήσουν ειδικευμένοι σε ένα ειδικό επιστημονικό πεδίο. Το γενικό μορφωτικό επίπεδο του λαού σε επίπεδο βάσης και επάρκειας είναι καθήκον της μέσης εκπαίδευσης. Δεν επιτρέπεται ούτε είναι δυνατόν να χάνεται χρόνος στα πανεπιστήμια για να ξαναμάθουν (αν ποτέ τα έμαθαν) οι φοιτητές, μαθηματικά, χημεία, βιολογία, κλπ αφαιρώντας έτσι πολύτιμους πόρους χρόνου από τις ανωτέρου επιπέδου θεωρητικές γνώσεις που θα διδαχθούν στο πανεπιστημιακό τους τμήμα.
Το παρόν κείμενο-πρόταση είναι απλώς μια σύνοψη σκέψεων και όχι μια εξαντλητική μελέτη οδικού χάρτη. Τα κενά του μπορεί να τα γεμίσει ο αναγνώστης με τη δική του διαίσθηση αν βέβαια έχει καταλάβει αυτό που ριζοσπαστικά προτείνεται εδώ και συνοψίζεται στο: «Εντατική εργαστηριακή εκπαίδευση στα πανεπιστήμια και εντατική μελέτη της θεωρίας από τους φοιτητές προσωπικά με δική τους ευθύνη».
Γιώργος Χώτος, Δεκέμβριος 2023