Πόσες φορές δεν έχω ακούσει στη ζωή μου συμβουλές και παραινέσεις του τύπου: «ζήσε τη ζωή σου έντονα», «ζήσε την περιπέτεια καημένε, αυτά θα μείνουν», «άκου με που σου λέω, αυτό που μένει είναι τα ωραία πράγματα, φαγητά, διακοπές, ξενύχτια, έρωτας, κ.λπ.», «… αν δεν πιεις, δεν ξενυχτήσεις, δεν κυνηγήσεις τον έρωτα, τι θα’ χεις να θυμάσαι;» και γενικώς τα συναφή με τα συνοπτικώς προαναφερόμενα. Συνήθως αυτά τα εκστομίζουν πεπειραμένοι ενήλικες ή “ψαγμένοι” (υποτίθεται) ηλικιωμένοι αλλά ακούγονται συχνά και από δυναμικούς (με ένα κατ’ εμέ κωμικό τρόπο) νεαρούς. Τα παραπάνω περιέχουν βεβαίως αλήθειες, όμως οι αλήθειες αυτές εμπεριέχουν και επιπτώσεις για την κατοπινή ζωή του ανθρώπου. Δηλαδή με άλλα λόγια αν έχεις αφεθεί στις έντονες συγκινήσεις στα χρόνια της νιότης και της ανεμελιάς δεν είναι εγγυημένο ότι δεν θα υποστείς και ατυχήματα που προκύπτουν από υπερβολές. Και αν πρόκειται για παθήματα ήσσονων επιπτώσεων έχει καλώς (μπορούν να γίνουν και μαθήματα), αν όμως αυτά σε ενέπλεξαν σε τραγικές καταστάσεις, τότε η ζωή σου μπορεί να καταλήξει σε μια πικρή διαβίωση.
Παραδείγματα προς επιβεβαίωση των παραπάνω μπορεί ο καθένας να δώσει και δεν χρειάζεται να προκαλέσω το ενδιαφέρον του αναγνώστη παραθέτοντας και εγώ μερικά. Αυτό που δεν θέλω να διαφύγει την ανάλυση στο παρόν είναι το αξιακό περιεχόμενο που αξίζει να επιδιώξουμε σε μια ζωή απαλλαγμένη από το άγχος του «μη και δεν προλάβουμε να ζήσουμε παθιασμένα» όλα αυτά δηλαδή που δήθεν συναποτελούν την «έντονη ζωή».
Κατ’ αρχάς η αξιολόγηση της ζωής ενός ατόμου είναι κάτι πολυσύνθετο και δύσκολο. Όμως αυτό που είναι αδιαμφισβήτητο στην κρίση μας είναι το ό,τι η ζωή αυτή πρέπει να είναι χρήσιμη και αγαθή για τον κοινωνικό της περίγυρο είτε το στενό (π.χ. οικογενειακό), είτε τον ευρύτερο (π.χ. πατρίδα). Το άτομο-πολίτης δεν νοείται ξεκομμένο και αυτιστικό όταν είναι ενταγμένο σε κοινωνίες. Μπορεί να παρουσιάζει (και έτσι συμβαίνει) ιδιοσυγκρασίες και ιδιομορφίες όμως αυτές αποτελούν το ατομικό πλαίσιο έκφρασής του και όχι τον κανόνα προς τον οποίο η κοινωνία οφείλει να προσαρμοσθεί. Το ζήτημα του να καταστείς χρήσιμος και ωφέλιμος στον πολιτισμό συνδέεται άρρηκτα με μια υγιή και δημιουργική προσωπικότητα. Και επειδή την προσωπικότητα την αποκτάς μέσω παραδειγμάτων ηθικής στάσης και πράξεων προϋπαρξάντων ανθρώπων (είτε ζώντων, είτε μυθοπλασθέντων-ηρώων) δεν είναι δυνατόν για ένα σκεπτόμενο άνθρωπο να μην δώσει «οδηγίες πλεύσης» για τη ζωή σε ένα νεώτερο. Και σε αυτές τις οδηγίες-συμβουλές έγκειται ακριβώς το πρόβλημα. Του πως δηλαδή να μπορέσεις να εμπνεύσεις στον άλλο την όρεξη να μετουσιώσει τις ικανότητες και τις αρετές του σε μια δημιουργική και ισορροπημένη ζωή.
Προσωπικώς δύο είναι οι ρήσεις που με καθόρισαν στο να έχω συνειδητά έναν οδηγό στη ζωή. Η πρώτη από αυτές, απόσταγμα αρχαιοελληνικής σοφίας: «Όταν είσαι νέος να είσαι εγκρατής, όταν είσαι ενήλικας να είσαι παραγωγικός και χρήσιμος στην κοινωνία και όταν γεράσεις να είσαι ικανός να δίδεις χρήσιμες συμβουλές» και η δεύτερη που αφορά τις 4 κύριες αρετές του ανθρώπου: «Ανδρεία, εγκράτεια, σωφροσύνη, δικαιοσύνη». Τι ωραιότερο του να μπορέσεις, συμβουλεύοντας κάποιον, να τον κάνεις να τις ενστερνισθεί; Συγκρίνεται τάχα το εννοιολογικό τους μεγαλείο με τις ανεύθυνες (αν όχι και πονηρές ενίοτε) προτροπές περί της έντονης ζωής των απολαύσεων; Εντονη ζωή βεβαίως είναι και αυτή π.χ. των μεγάλων εξερευνητών (Δαρβίνος, Λίβινγκστον, Μπέρινγκ, κ.ά.) ή των μεγάλων στρατηλατών (Μ. Αλέξανδρος, Μένανδρος, κ.ά.) ή των μεγάλων καλλιτεχνών (Λουλλί, Βέρντι, Κάλλας, κ.ά.) αλλά η περιπετειώδης ζωή τους (η οποία παρήγαγε αξίες, μην το ξεχνάμε) προέκυψε αβίαστα και ως συνέπεια της μεγαλοφυίας των. Κατακτήθηκε μάλλον μετά από κόπους και θυσίες εκπαίδευσης και ατσαλώματος χαρακτήρα. Αν κάποιος ακολουθήσει παρόμοιο δρόμο με αυτούς δεν χρειάζεται συμβουλές, μάλλον ο ίδιος θα χρησιμεύει ως πρότυπο για τις επόμενες γενιές.
Όμως «βίος ανεόρταστος, μακρά οδός απανδόκευτος» και προκειμένου να μην παρεξηγηθώ, ασφυκτιώντας για να μπορέσω να στριμώξω πυκνό νόημα σε λίγες γραμμές, να ξεκαθαρίσω ότι οι εορτές και οι ηδονές της ζωής δεν είναι απορριπτέες αλλά απεναντίας συντελούν την απόλαυσή της. Μόνο που πρέπει να εμπεριέχουν ποιότητα, να μην μεταπίπτουν σε ηδονοθηρία-αποχαλίνωση και να μην παρεκτρέπουν τον άνθρωπο από την κατάσταση της αρετής. Το πρόβλημα στις επιπόλαιες προτροπές-συμβουλές του τύπου: «..ζήσε έντονα τη ζωή σου» βρίσκεται στο ότι συνήθως αφορούν (στο μυαλό αυτού που τις δίδει) καταστάσεις «γλεντιού» μάλλον παρά δημιουργικού πάθους και στο μυαλό του αποδέκτη (αυτού που τις ακούει, συνήθως νέου) έννοια θολή που τον γεμίζει άγχος μη και δεν προλάβει να δρέψει «παράσημα» έντονων συγκινήσεων ή και αμφιβολιών μη και δεν έχει ακολουθήσει ακόμα έναν τέτοιο δρόμο. Τελικά, και ιδιαίτερα αυτό ισχύει στους αδύνατους και επιπόλαιους χαρακτήρες, τέτοιες συμβουλές μπορεί να αποδιοργανώσουν ένα νεαρό άτομο και να καταλήξουν στη δημιουργία σύγχυσης ή ακόμα και κατάθλιψης. Θλιβερό παράδειγμα και ακραία περίπτωση διαστροφής της διάθεσης για ζωή, αποτελεί ο ατελείωτος κατάλογος διάσημων καλλιτεχνών, διανοούμενων και πάσης φύσεως διασημοτήτων που είχαν ζωή γεμάτη συγκινήσεις και περιπέτειες και τελικώς αυτοκτόνησαν. Που μπορεί να οφείλεται κάτι τέτοιο; Δεν ήταν άραγε ικανοποιημένοι από πλούτο, αναγνωρισιμότητα, και κάθε τύπο επιτυχίας; Πλην ελαχίστων που έπασχαν παθολογικώς, οι περισσότεροι από αυτούς ένοιωθαν το κενό μέσα τους για μια ζωή που τους έδωσε απλόχερα μεν όλες τις ηδονές πλην όμως δεν κατάφεραν να τη στεριώσουν σε υγιή θεμέλια χρησιμότητας αφενός και υψηλόφρονων ιδανικών αφετέρου.
Ετσι λοιπόν αν σκεφθούμε λίγο βαθιά και δούμε ότι όλοι μας έχουμε να παλέψουμε πρωταρχικώς με τις ατυχίες της ζωής που ελλοχεύουν στην πορεία (αρρώστιες, αναπηρίες, φτώχια, δυστυχήματα), τότε θα καταλάβουμε το νόημα της αξιοποίησης των δυνατοτήτων μας. Και δυνατότητες, ποικίλες δυνατότητες, έχουμε όλοι μας, όμως για να τις αξιοποιήσουμε χρειάζεται μέθοδος, επιμονή και υπομονή. Για ό,τι και αν καταπιαστούμε (με πρώτο απ’ όλα τα της εξασφάλισης των χρημάτων διά της εργασίας) πρέπει να νιώσουμε την πληρότητα του ό,τι κάνουμε κάτι χρήσιμο. Από εκεί και πέρα η πλεονάζουσα ενέργεια που ενυπάρχει μέσα μας πρέπει να κατευθυνθεί σε δρόμους που θα μας κάνουν να εισέλθουμε στον πνευματικό πλούσιο κόσμο της γνώσης. Δεν είναι εύκολο βέβαια και ούτε ίσως κατορθωτό για όλους, όμως αυτοί που το μπορούν γιατί να το αμελήσουν;
Και επειδή ότι και αν λέει, γράφει ή παντοιοτρόπως εκφράζει κάποιος (αυτό το έχω ως αρχή) πρέπει να πηγάζει από την πείρα της ζωής του (η άθροιση των εμπειριών του αποτελεί την πείρα), λόγω της θέσης μου ως δασκάλου έχω τη μεγίστη ευθύνη να κοινωνώ με ηθικές και αδιαμφισβήτητες αξίες τη νεολαία. Την αγαπημένη μας νεολαία που σφύζει από ενέργεια, ορμόνες και ενθουσιασμό. Με προσοχή χωρίς να καταστρέφω την όρεξη για παιχνιδίσματα, γλέντι, ξεφαντώματα και έρωτα και χωρίς να ισοπεδώνω τους πάντες, ως δάσκαλος έχω (και έχουμε) την υποχρέωση να τους συμβουλεύω (και να τους υποχρεώνω) να δουλέψουν σκληρά για να αναπτύξουν το πνεύμα τους και να δρέψουν τους καρπούς από το δέντρο της γνώσης που σήμερα μάλιστα λόγω του διαδικτύου έχει απλώσει τα πλοκάμια του μέχρι και την κρεβατοκάμαρά μας. Γι’ αυτό το λόγο όσο και αν γίνομαι ενίοτε ενοχλητικός (ακόμα και απωθητικός) είμαι υποχρεωμένος να τους λέγω την αλήθεια. Ετσι λοιπόν θέλοντας να τους “ταρακουνώ” και αφυπνίζω τους λέγω το εξής: Αγαπητοί μου φοιτητές το μυστικό της μόρφωσης έγκειται σε τρία σημεία: 1) Διάβασμα, 2) Διάβασμα, 3) Διάβασμα.
Γιώργος Χώτος, Αύγουστος 2018