Ως καθηγητής που έχω ολοένα και πιο πολύ κατανοήσει το περιορισμένο των γνώσεών μου μέσα στον ωκεανό της πληροφορίας που μας κατακλύζει παντοιοτρόπως (διαδίκτυο και βιβλιοθήκες), αναρωτήθηκα το τι πραγματικά γνωρίζω σε βάθος και το τι αναμένει από εμένα η κοινωνία για να την ωφελήσω.
Δηλαδή με άλλα λόγια εγώ ως άτομο με γνώσεις ειδικές στον τομέα της επιστήμης μου πόσο καλά κατέχω το αντικείμενό μου και πόσο καλά μεταδίδω αυτές τις γνώσεις στους φοιτητές μου; Και εδώ ακριβώς εξαιτίας αυτού του προβληματισμού άρχισε μια έντονη διανοητική δραστηριότητα για να δικαιολογήσω την ύπαρξή μου ως καθηγητού.
Πρώτα απ’όλα είναι αδιαμφισβήτητο το ό,τι για να ανταποκριθώ στο επιστημονικό μου καθήκον, διδακτικό πρωτίστως αλλά και ερευνητικό ταυτοχρόνως, οι γνώσεις που απαιτείται να κατέχω πρέπει αφενός να είναι επαρκείς σε όγκο αλλά και βαθιές σε έδραση αλήθειας. Δεν αρκεί μια γενική εγκυκλοπαιδική γνώση σαν και αυτή που ο μέσος καλλιεργημένος άνθρωπος αποκτά από ποικίλες πηγές (με κυριότερη το διάβασμα) και που τον ανεβάζουν πνευματικώς σε επίπεδο μόρφωσης. Το μορφωτικό επίπεδο είναι ο απόλυτος δείκτης του πολιτισμού μιας κοινωνίας και ο καταλύτης για την οργάνωσή της. Ενα υψηλό μορφωτικό επίπεδο βοηθά την κοινωνική ζωή και την ευμάρεια του κράτους όπου υπάρχει αυτή η κοινωνία. Τα πάντα, καθαριότητα,δημόσιος τομέας, υγεία, τέχνη, συμπεριφορά και όλα τα συναφή συναρτώνται και ωφελούνται από ένα υψηλό πνευματικό επίπεδο και χρέος των κυβερνώντων είναι να συμβάλλουν στην ανύψωση του μορφωτικού επιπέδου.
Ομως το θέμα εδώ δεν είναι γενικώς το επίπεδο της μόρφωσης των πολιτών αλλά το επίπεδο της μόρφωσης των πανεπιστημιακών καθηγητών οι οποίοι καθηγούνται των μεθόδων διδασκαλίας επιλεγμένων ατόμων βάσει υψηλών και ενίοτε απόλυτων κριτηρίων. Στην πραγματικότητα το πανεπιστημιακό πνευματικό επίπεδο δεν επιδέχεται εκπτώσεις και οι απαιτήσεις για τους καθηγητές πρέπει να είναι “αδυσώπητες” ως προς το επίπεδο των ειδικών γνώσεών τους. Δεν νοούνται εκπτώσεις και συμβιβασμοί εδώ. Η έχεις τα προσόντα να γίνεις καθηγητής ή αν δεν τα έχεις κάνε κάτι άλλο. Για παράδειγμα, σε μια πολυτεχνική σχολή όπου διδάσκεται η κατασκευή κτηρίων (πολιτικοί μηχανικοί) θα ήταν τραγικό και συνάμα δολοφονικό ο καθηγητής της στατικής να μην διδάσκει την απόλυτη ασφάλεια της δόμησης του κτηρίου. Ο καθηγητής στατικής πρέπει να είναι σε θέση να αντιμετωπίσει κάθε ιδιαιτερότητα μιας κατασκευής. Σε μια ιατρική σχολή ο καθηγητής χειρουργικής πρέπει να γνωρίζει τέλεια το ανθρώπινο σώμα και όλες τις πιθανές δυσκολίες πρόσβασης στα διάφορα όργανα όταν το νυστέρι αρχίσει να κόβει. Ενας καθηγητής της νομικής πρέπει να γνωρίζει με απόλυτη σαφήνεια την πολυπλοκότητα των νόμων και τις τεχνικές αποκρυπτογράφησης αυτών (ιδιαίτερα στην Ελλάδα της πολυνομίας). Δηλαδή και για να μην επεκταθώ και πλατιάσω, οι καθηγητές των ανωτάτων ιδρυμάτων οφείλουν να είναι αυθεντίες στον τομέα τους. Το πόσο αυτό συμβαίνει είναι κάτι που πρέπει να εξεταστεί και συνάμα να αποτελέσει έναυσμα για προβληματισμό που να καταλήγει σε πόθο για βελτίωση του καθενός.
Αυτό που έχω παρατηρήσει είναι ότι σπανίως ακούγεται η λέξη “αυθεντία” λες και κουβαλάει μέσα της το σπέρμα ενός αξιοκατάκριτου ελιτισμού και μιας πνευματικής αλαζονείας. Και όμως δεν είναι έτσι, ενάντια στην υποδορίως και υπούλως επικρατήσασα λαϊκιστική αντίληψη ότι η μόρφωση για το λαό πρέπει να δίδεται με ανοιχτές θύρες και χωρίς συμβόλαιο υποχρεώσεων μεταξύ διδασκόντων και διδασκομένων. Και ναι μεν ο λαός πρέπει να μορφώνεται αλλά στα πανεπιστήμια η μόρφωση πρέπει να είναι μεγάλη, ειδική και συνεχώς επεκτεινόμενη. Φυσικά κάτι τέτοιο μπορεί να γίνει μόνο με συνεχές και επίπονο διάβασμα, πνευματική πειθαρχία, ισορροπημένη ζωή και τήρηση ακαδημαϊκών κανόνων. Ποιος άραγε μπορεί να ισχυριστεί ότι όλοι οι νέοι που θέλουν να σπουδάσουν μπορούν να ανταποκριθούν στις παραπάνω απαιτήσεις; Κανείς ειλικρινής άνθρωπος κατά την άποψή μου. Αρα αυτοί που είναι έτοιμοι για το μόχθο της μόρφωσης και μπορούν να επωμιστούν το βάρος των υποχρεώσεων που απορρέουν από το δρόμο που διάλεξαν,μόνο αυτοί θα σπουδάσουν πραγματικά, οι υπόλοιποι θα ξεγελούν τον εαυτό τους και τους γονείς των ελπίζοντας στην υφαρπαγή της βάσης του 5 για να πάρουν κάποτε το πτυχίο. Δυστυχώς η δεύτερη κατηγορία των δήθεν φοιτητών έχει μεγαλώσει απελπιστικά μεταπολιτευτικώς τροφοδοτούμενη βεβαίως από την αδιαφορία αν όχι υποκρισία των καθηγητών οι οποίοι ανέχονται τη μετριότητα. Και η μετριότητα εξυπηρετεί αλλότριους σκοπούς εφησυχασμού και ήσσονος προσπάθειας των καθηγητών επιτρέποντας την ανάπτυξη παράλληλων και επικερδών δραστηριοτήτων. Ομως το θέμα αυτό δεν είναι του παρόντος διότι αν εμβαθύνουμε περισσότερο σε αυτό θα χαθεί η ουσία αυτού που θέλω να αναδείξω. Και αυτό είναι η αυθεντία. Η αυθεντία που πρέπει να είναι το ιδανικό προς το οποίο πρέπει να τείνουν οι καθηγητές πανεπιστημίου αγωνιζόμενοι παντοιοτρόπως πνευματικώς και εργαστηριακώς. Και το να καταστείς αυθεντία είναι μεν δύσκολο αλλά και μόνο η προσπάθεια για αυτή ανυψώνει τον άνθρωπο σε αξιοσέβαστο επίπεδο. Επιδιώκοντας την αυθεντία δεν είναι αλαζονικό αλλά αντιθέτως μια τίμια και αυθεντική προσπάθεια να βελτιώσεις και πλουτίσεις τον εαυτό σου καθιστάμενος αναπόφευκτα χρήσιμος, πολύ χρήσιμος για την κοινωνία. Ακόμα και αν δεν έχεις τα ιδιαίτερα (πολλές φορές έμφυτα)χαρίσματα για να γίνεις αυθεντία η τάση προς αυτή θα σε κάνει σοφότερο και παραγωγικότερο.
Αν στα πανεπιστήμιά μας οι αυθεντίες πλήθαιναν συγκριτικά με σήμερα, τότε και οι σπουδές θα ανέβαιναν ποιοτικώς και οι φοιτητές θα ήταν πραγματικοί φοιτητές στην πλειονότητά τους. Το όλο σύστημα θα ήταν ανατροφοδοτούμενο δεδομένου ότι οι καθηγητές αυθεντίες δεν θα ανέχονταν αναμασήματα γνώσης, διδασκαλίας και ελεήμονος βαθμολογίας και εκτός από τους φοιτητές τους οποίους θα πίεζαν για διάβασμα, θα συμπαράσερναν αναγκαστικά και τους υπόλοιπους μετριότερους συναδέλφους των. Ομως αυθεντία δεν είναι κάτι το αόριστο ή αφηρημένο. Εχει και τα γνωρίσματά της και τα υλικά προϊόντα της η αυθεντία. Εχει παραγωγή συγγραμμάτων, επιστημονικού έργου υπό μορφή δημοσιεύσεων, έχει αγγίγματα έμπρακτων απαντήσεων και δράσεων σε ζητήματα ή προβλήματα που θέτει εκτός από την επιστημονική κοινότητα και η ίδια η κοινωνία ακόμα. Το μεγάλο πρόβλημα είναι το ό,τι δεν μπορείς να ορίσεις την αυθεντία παρά μόνο με τις αληθείς απαντήσεις που θα δώσει αυτή σε ερωτήματα που τις τίθενται σε ένα επιστημονικό πεδίο συνήθως πολύ εξειδικευμένο. Δηλαδή λέμε ότι ο τάδε είναι αυθεντία στην αιγυπτιολογία, αυθεντία στη γραφή των Μάγια, αυθεντία στην ισλαμολογία, αυθεντία στα απολιθώματα των δεινοσαύρων, στη συμπεριφορά των πιθήκων, στην ερπετολογία, στα μανιτάρια, στους καρχαρίες, στα πρωτόζωα, στα φύκη, στους λειχήνες κ.ο.κ. Ατελείωτος ο κατάλογος των θεμάτων στα οποία οι αυθεντίες κατέκτησαν την πληρέστερη δυνατή γνώση του αντικειμένου στο οποίο δρουν. Και πραγματικά προσφέρουν πολύτιμο έργο στον πολιτισμό διότι όταν ανακύπτουν δύσκολα θέματα εξέτασης και αναγνώρισης κάποιου υλικού, ή ερμηνείας φαινομένου,ή εξήγησης κάποιας κατάστασης και ικανοποιητική απάντηση δεν μπορούν να προσφέρουν οι συνήθεις επιστήμονες έρχεται η αυθεντία να κάνει την τελική κρίση ως την καλύτερη δυνατή.
Η αυθεντία φυσικά παρόλο που είναι ποθητή από όλους δεν είναι εύκολα κατακτήσιμη. Ομως έχοντας αυτή την ιδέα ως οδηγό, η τάση για να την επιτύχουμε είναι το ευγενέστερο όραμα για κάθε επιστήμονα και όσο εμπνέεται από την ιδέα της κατάκτησής της τόσο ακτινοβολεί ο ίδιος αλλά και οι περί αυτόν (καθηγητές και φοιτητές) ανεβαίνουν γνωσιολογικώς και γενικά πνευματικώς. Αποτέλεσμα των παραπάνω είναι οι υψηλού επιπέδου σπουδές και οι κοινωνία κερδίζει τα μέγιστα τεχνοκρατικώς και πολιτισμικώς.
Ας επανέλθω όμως σε πιο πραγματιστικούς προβληματισμούς και ας δώσω με απτό παράδειγμα σύμφωνα με την πείρα μου μια οικεία περίπτωση ανάγκης για αυθεντία. Από τον “ωκεανό”των επιστημονικών αντικειμένων ας περιοριστώ σε αυτόν στον οποίο εργάζομαι για τόσο πολύ καιρό. Αυτόν της ιχθυολογίας γενικότερα που αγκαλιάζει πλήθος από αλληλοσυνδεόμενους τομείς όπως υδροβιολογία, υδατοκαλλιέργειες, πλαγκτονολογία,φυσιολογία ζώων και άλλα παρόμοια. Μπορεί βέβαια το ειδικότερο αντικείμενο να είναι αλιεία και υδατοκαλλιέργειες όμως δεν παύει να συνδέεται άρρηκτα και να βασίζεται σε θεμελιώδεις βιολογικές γνώσεις. Πως αλλιώς θα μπορούσες να εξηγήσεις την ανάγκη για οξυγόνο στα ψάρια αν δεν κατέχεις τη φυσικοχημεία της διαλυτότητας του οξυγόνου στο νερό ή δεν κατέχεις τη χρησιμοποίηση του οξυγόνου από το κύτταρο και τόσα μα τόσα άλλα. Πως θα μπορούσες να διδάσκεις για καλλιέργεια φυτοπλαγκτού αν δεν κατέχεις το μηχανισμό της φωτοσύνθεσης; Πως θα μπορούσες να διδάσκεις ιχθυοπαθολογία αν δεν κατέχεις βιοχημικές και μικροβιολογικές γνώσεις; Αυτή η θεώρηση που ελάχιστα έστω ψηλάφησα γίνεται απείρως διακλαδιζόμενη μέχρι που πραγματικά εξουθενώνεσαι από τις απαιτήσεις γνώσεων που σε καλεί να επιστρατεύσεις ένα οποιοδήποτε υποπεδίο του γνωστικού σου αντικειμένου. Το ζητούμενο είναι σε κάποιο από όλα αυτά τα υποπεδία να είσαι απόλυτος γνώστης της μέχρι σήμερα συσσωρευθείσας γνώσης. Και όχι μόνο αυτό αλλά και να δρας σε αυτό συνεχώς με συνέπεια και πάθος.
Αν υπάρχει αυθεντία ή αυθεντίες σε κάποιο ακαδημαϊκό ίδρυμα, σε οποιοδήποτε επιστημονικό αντικείμενο, θεωρητικό ή τεχνολογικό, τότε το κύρος του ιδρύματος ανεβαίνει κατακόρυφα και η θέση του στην κοινωνία γίνεται ζηλευτή. Για να δώσω πάλι ένα οικείο παράδειγμα, ας πάρουμε την ιχθυολογία. Μια αυθεντία στα ψάρια θα πρέπει να μπορεί να αναγνωρίζει αμέσως το οποιοδήποτε παράξενο ψάρι του φέρει για εξέταση ο οποιοσδήποτε ερασιτέχνης ή και επιστήμονας ακόμα. Και όχι μόνο αυτό, θα πρέπει να είναι σε θέση να μιλήσει και για τα βιολογικά χαρακτηριστικά αυτού του ψαριού,που ζει, με τι τρέφεται, πως αναπαράγεται κ.τ.λ. Ενας που είναι αυθεντία στις μέδουσες (σαν αυτές που πλημμύρισαν τις θάλασσές μας προσφάτως) πρέπει να μπορεί να εξηγήσει το φαινόμενο και να δώσει οδηγίες για την αντιμετώπισή του. Και μπορεί μεν να μην υπάρχει αυθεντία για τις μέδουσες στην Ελλάδα (το βεβαιώνω μετά λόγου ευθύνης), αλλά με αφορμή το φαινόμενο αυτό μπορεί κάποιος βιολόγος να ασχοληθεί εντατικά με αυτές να σαρώσει τη βιβλιογραφία και να εργαστεί πειραματικά. Αυτό το ταξίδι στη γνώση σίγουρα θα τον κάνει σοφότερο και ενδεχομένως κάποτε και αυθεντία.
Καταλήγω λοιπόν με τη γενική μου θέση, ό,τι το να δημιουργηθεί μια αυθεντία είναι κάτι πολύ επίπονο και μακροχρόνιο και δεν συμβαίνει συχνά. Ομως κάθε επιστήμονας με πάθος για το αντικείμενό του πρέπει να επιλέξει ένα ειδικό πεδίο στο οποίο να τείνει προς την αυθεντία έστω και αν ποτέ δεν την κατακτήσει. Η πορεία αυτή της τελειοποίησης θα εμπλουτίσει τις γνώσεις του και στα υπόλοιπα συγγενικά επιστημονικά πεδία και το κύρος της κατάρτισής του θα ανεβάσει το επίπεδο σπουδών του ιδρύματός του. Ονειρεύομαι ένα μέλλον που στο τμήμα μου θα υπάρχει αυθεντία για τα ψάρια, αυθεντία για τα ασπόνδυλα, αυθεντία για τα πρωτόζωα, αυθεντία για τα φύκη. Και μόνο η διαπίστωση της έλλειψης αυθεντιών μπορεί να πυροδοτήσει τη δίψα για συσσώρευση γνώσεων και από τεχνοκράτες εκτελεστές προγραμμάτων να εισέλθουμε στον παθιασμένο κόσμο του φυσιοδίφη όπου η γνώση θα συμβαδίζει με τη σοφία και η ανωτέρου επιπέδου πνευματική ηδονή θα μας δυναμώνει όλο και περισσότερο στοχεύοντας στην άπιαστη τελειότητα.
Γιώργος Χώτος, Δεκέμβριος 2018