Εμείς που ασχολούμαστε με τη διατήρηση ζωντανών οργανισμών είμαστε κατά κάποιο τρόπο μέλη μιας ιδιότυπης “αίρεσης” με δικούς της κανόνες και πρακτικές. Και ομιλώ βεβαίως για διατήρηση οργανισμών σε εργαστήριο και τους πειραματισμούς επ’ αυτών. Αλλο πράγμα η διατήρηση ζωντανών σε αγρόκτημα και άλλο η εργαστηριακή ενασχόληση.
Στο Τ.Ε.Ι. εδώ και 30 χρόνια διατηρώ συνεχώς ζωντανά πλάσματα, είτε ψάρια και ασπόνδυλα στα ενυδρεία, είτε μικροσκοπικά φύκη-πρώτιστα και μικροασπόνδυλα σε δοχεία καλλιέργειας. Ολη αυτή η πορεία μου αμφιβάλλω για το αν έχει γίνει κατανοητή ή εκτιμηθεί στις πραγματικές της διαστάσεις από όλους τους συναδέλφους μου εντός και εκτός τμήματος. Ισως να θεωρούν ότι είναι μια καθηγητική υποχρέωση σαν όλες τις υπόλοιπες. Ε, λοιπόν, δεν είναι. Οχι ότι θα υποτιμήσω το έργο οποιουδήποτε συναδέλφου αλλά πως να το κάνουμε η διατήρηση και η συντήρηση ζωντανών πλασμάτων είναι μια κατάσταση συνεχούς στρες και επιφυλακής και δεν συμβιβάζεται με ωράριο εργασίας και άφεσης του εργαστηρίου κλειδωμένου όταν τελειώσουμε και άντε πάλι αύριο (ή όποιο αύριο) συνεχίζουμε. Αλήθεια τι είδους τμήμα υδατοκαλλιεργειών θα ήμασταν χωρίς ζωντανούς οργανισμούς να τους σπουδάζουν οι φοιτητές μας; Εικονική πραγματικότητα θα πραγματευόμασταν; Ετσι λοιπόν για να δώσω μόνο μια μικρή ιδέα του πως περνά η μέρα μου στο εργαστήριο και μάλιστα στο εργαστήριο καλλιέργειας πλαγκτού (δεν θα αναφερθώ τώρα στο εργαστήριο ενυδρείων) θα περιγράψω την καθημερινή μου ρουτίνα (που περιλαμβάνει και Χριστούγεννα και Πάσχα και καλοκαίρι).
Στο εργαστήριο καλλιέργειας πλαγκτού διατηρώ σταθερά και συνεχώς επί πολλά χρόνια τις παρακάτω κατηγορίες οργανισμών. Α). Φυτοπλαγκτόν. 1. Asteromonas gracilis, 2. Dunaliella salina, 3. Rhodomonas salina, 4. Isochrysis sp., 5. Tetraselmis sp., 6. Chlorella minutissima, 7. Nannochloropsis oculata. Β). Τροχόζωα (Rotifers). 1. Brachionus plicatilis, 2. Testudinella sp. Γ). Αλμυρογαρίδες: 1.Artemia franciscana, 2. Artemia parthenogenetica. Δ). Βλεφαριδωτά πρωτόζωα. 1. Fabrea salina, 2. Euplotes sp., 3. περιστασιακώς άλλα ευκαιριακά είδη (όσο αντέξουν). Ε). Κωπήποδα. 1. Tisbe holothuriae, 2. Tigriopus sp., 3. Tisbe furcata.
Ολα τα παραπάνω απαιτούν φροντίδα και επειδή πρόκειται για είδη της θάλασσας, αλμυρό νερό που πρέπει περιοδικώς να ανανεώνεται. Μια και δεν έχω άμεση πρόσβαση στη θάλασσα, αναγκάζομαι να μεταφέρω κάθε εβδομάδα (εγώ και η Αβραμίδου) σημαντικές ποσότητες από θαλασσινό νερό σε 2-3 δοχεία Nalgene (των 12 L το καθένα) με νερό που παίρνουμε από την εκάστοτε υπήνεμη μεριά του Αντιρρίου κατά τη διαδρομή μας προς το Μεσολόγγι. Προτιμούμε το φυσικό νερό επειδή περιέχει όλα τα απαραίτητα συστατικά που απαιτεί η καλλιέργεια του φυτοπλαγκτού. Μπορούμε να παρασκευάσουμε θαλασσινό νερό διαλύοντας σε νερό βρύσης ειδικά εργαστηριακά άλατα (instant ocean) αλλά το αποτέλεσμα υστερεί συγκρινόμενο με το φυσικό. Το νερό αυτό με το που φτάνουμε στο εργαστήριο εμπλουτίζεται με μείγμα θρεπτικών στοιχείων και κατόπιν αποστειρώνεται σε κλίβανο ο οποίος χωρά όμως ένα μόνο δοχείο σε κάθε κύκλο αποστείρωσης και επειδή η όλη διαδικασία (και μέχρι να κρυώσει) διαρκεί περί τις 8 ώρες, ετοιμάζουμε το πολύ ένα δοχείο την ημέρα. Το αποστειρωμένο θαλασσινό νερό θα χρησιμοποιηθεί κατόπιν και για να φτιαχτούν ορισμένες ποσότητες από υπεράλμυρο νερό με διάλυση πρόσθετου τεχνητού αλατιού ή και υφάλμυρο νερό μέσω αραίωσης με πρόσθεση της απαραίτητης ποσότητας αποσταγμένου.
Με τη συνεχή διαθεσιμότητα καθαρού αποστειρωμένου και λιπασμένου νερού της απαιτούμενης αλατότητας συντηρούμε τις καλλιέργειες όλων των παραπάνω οργανισμών. Και τις συντηρούμε με συνεχή ανανέωση. Μη φανταστεί κάποιος ότι τους βάλαμε σε νερό και πάει, αυτό ήταν. Οι καλλιέργειες με την πάροδο των ημερών υποβαθμίζονται και χρειάζονται ανανέωση. Θέλει πειθαρχία, πνευματική καθαρότητα και όρεξη πάνω απ’ όλα για να τα διατηρείς συνεχώς ζωντανά. Διότι ζωντανά θα πρέπει να τα βλέπουν οι φοιτητές όταν κάνουν εργαστήριο κάθε εβδομάδα και ζωντανά θα πρέπει να τα ξαναβρούν μετά τις καλοκαιρινές διακοπές όταν ξαναρχίσουν τα μαθήματα. Ζωντανά συνεχώς τα θέλω επίσης για τα πειράματά μας επειδή δεν είναι εύκολο να εκδράμεις στο περιβάλλον για να τα συλλέξεις αν είσαι τυχερός. Αλλωστε τα εκτιμώ ως προσωπική μου αυθεντική επιστημονική περιουσία. Ο νοών νοείτω.
Ετσι λοιπόν με το που μπαίνω το πρωί στο εργαστήριο αρχίζω το κοίταγμα των δεκάδων δοχείων και μικροδοχείων με τις καλλιέργειες. Από δω οι φιάλες με το φυτοπλαγκτόν φωτισμένες από τις λάμπες led και αναβράζουσες από τη συνεχή παροχή αέρα, από κει οι φιάλες με τα πρωτόζωα, τα τροχόζωα, τα κωπήποδα, τις αλμυρογαρίδες. Πως μου φαίνονται με μια πρώτη ματιά; διατηρούνται; μήπως μια καλλιέργεια χάλασε και έχει πάρει αφύσικο χρώμα; Να την ανανεώσουμε άμεσα. Κατόπιν ένα κοίταγμα στο στερεοσκόπιο και στο μικροσκόπιο των καλλιεργειών για τα διάφορα πειράματα που γίνονται σε δεκάδες (να μην πω εκατοντάδες) μικροθαλάμους. Πως πάνε τα πλασματάκια μας; Πολλαπλασιάστηκε η Fabrea; Ποιό είδος φυτοπλαγκτού προτίμησε και αναπτύχθηκε καλύτερα; Τι έγιναν τα τροχόζωά μου αβγωθήκανε; Εμφανίστηκαν αρσενικά; Εμφανίστηκαν αβγά διάπαυσης; Το άλλο δύστροπο είδος τροχοζώου η Testudinella πως τα πάει στην καινούργια αλατότητα; Αναπαράγεται ή εξακολουθεί πεισματικά να παραμένει ράθυμα κολλημένη στα τοιχώματα; Τι κάνουν τα κωπήποδά μου; Πόσα ζευγάρια βρίσκονται σήμερα σε σύζευξη; Εμφανίστηκαν αβγωμένα με ωόσακκο θηλυκά; Πότε θα απελευθερώσουν ναυπλίους; Πως τα πάνε με το τάδε φυτοπλαγκτόν και στη δείνα αλατότητα; Τι κάνει η Artemia; Της άρεσε αυτή η τροφή για να αναπαραχθεί; Και μόνο ο γρήγορος έλεγχος όλων αυτών μπορεί να μου φάει όλο το πρωινό και από τις 8:30 που πρωτοεισήλθα ενδέχεται να πάει 11 και να μην το συνειδητοποιήσω, ειδικά όταν επιβεβαιώνονται κάποιες προβλέψεις μου και τα κοιτώ ευχαριστημένος. Κατόπιν όλο αυτό το “χάος” των παρατηρήσεων πρέπει να καταγραφεί κάπως για να μη χάσω το λογαριασμό. Επιπλέον μια και έχω πάθος με τη μικροσκοπία επιλέγω αν παρουσιαστεί κάτι αξιοσημείωτο (και συνήθως παρουσιάζεται) να το φωτογραφήσω – βιντεοσκοπήσω με το σύστημα μικροσκοπίου-κάμερας-τηλεόρασης. Ετοιμάζω ένα δείγμα με μια μικροποσότητα νερού και αμέσως κοίταγμα. Χρειάζεται τύχη όμως για να είναι το δείγμα σου όπως το θέλεις. Και αυτό συνήθως δεν γίνεται με την πρώτη. Οπότε ξανά δείγμα και κοίταγμα. Σιγά όμως (μια και χρησιμοποιώ ζωντανούς οργανισμούς) μη σου κάτσουν ήσυχα αυτοί οι μικροί “διάβολοι” για να τους βιντεοσκοπήσεις. Με τα χρόνια βέβαια έχω αποκτήσει επιδεξιότητα να βάζω στην αντικειμενοφόρο πλάκα την ελάχιστη ποσότητα νερού που θα “στριμώξει” μεν τον οργανισμό για να μην μου φεύγει από το οπτικό πεδίο, όμως θα είναι και αρκετή όσο πρέπει για να μην συνθλιβεί αυτός από την επικαθήμενη καλυπτρίδα. Δυστυχώς όμως πρέπει να βιάζομαι κάθε φορά για να κάνω ότι είναι να κάνω γρήγορα επειδή η μικροποσότητα νερού είναι αλμυρή, εξατμίζεται τάχιστα και οι κρύσταλλοι αλατιού θα σκοτώσουν το πλάσμα. Εντελώς διαφορετική κατάσταση από τις αντίστοιχες που χρησιμοποιούν γλυκό νερό. Τι να κάνω όμως, δεν είμαι του γλυκού νερού …
Η υπόλοιπη ημέρα κυλά με μικροσκοπική παρατήρηση δειγμάτων από τις φυτοπλαγκτονικές καλλιέργειες για καταμέτρηση των κυττάρων και έλεγχο της καθαρότητας, φυγοκέντρηση μιας μάζας από αυτές για να λάβουμε συμπυκνωμένη μάζα που θα χρησιμοποιηθεί για να θρέψει τους άλλους οργανισμούς, εμβολιασμούς για να μπουν μπροστά φρέσκιες καλλιέργειες, παροχή φυτοπλαγκτού ως τροφή με μικροποσότητες σε όλα τα δοχεία με πρωτόζωα, τροχόζωα, κωπήποδα και Artemia, συλλογή για διάφορους λόγους ώριμων πληθυσμών από αυτά, ξεκίνημα νέων καλλιεργειών με τοποθέτηση λίγων ατόμων σε δοχεία ποικίλης χωρητικότητας και γενικώς ότι απαιτείται για τη διατήρησή τους σε σφριγηλούς πληθυσμούς. Οι πιο δύσκολες ημέρες μου είναι αυτές που έχω διδασκαλία δεδομένου ότι πρέπει να διακόψω για να είμαι στην αίθουσα. Οχι ότι δεν αγαπώ να διδάσκω αλλά δεν φοβούμαι να ομολογήσω τη λαχτάρα μου να τρέξω μετά το τέλος της κάθε διάλεξης ξανά στα μικροσκόπια. Αλλωστε (και αυτό είναι το καλό) η διδασκαλία μου εμπλουτίζεται και διανθίζεται με τόσα από αυτά που πειραματίζομαι, που το μάθημά μου γίνεται φυσική συνέχεια του εργαστηρίου μου. Μ’ αυτά και μ’ εκείνα λοιπόν η ημέρα κυλά τόσο γρήγορα που επιβεβαιώνει την Αϊνστάνια θεωρία της σχετικότητας για το προσωπικό μου σύμπαν. Φεύγοντας το μεσημέρι από το ίδρυμα οι εκκρεμότητες για την επομένη είναι περισσότερες από τις επιτεύξεις. Εγκλωβισμένος σε μια γλυκιά φυλακή ηδονικών καταναγκαστικών έργων υδροβιολογικής φύσεως, παλεύω με το χρόνο που κυλά ολοένα επιταχυνόμενος για να προλάβω να φτάσω σε κάποιο τελικό σταθμό που δεν γνωρίζω όμως κατά που πέφτει.
Τα παραπάνω μη νομίσει κάποιος ότι περιέγραψαν τα πάντα από την καθημερινότητά μου (της Δέσποινας συμπεριλαμβανομένης) στο εργαστήριο. Πρόκειται απλώς για μια απαρίθμηση (ας γίνω λίγο μοντέρνος) τύπου highlights ή best of …
Γιώργος Χώτος, Απρίλιος 2019